Moderniteit

Moderne kunst bestaat nog niet zo lang en de opkomst ervan was nogal abrupt. Ze viel in een tijd dat de Westerse wereld schoksgewijs aan het veranderen was. Enerzijds heeft dat te maken met de opkomst van de moderne techniek: in ongeveer honderdvijftig jaar tijd ontstonden de gloeilamp, de verbrandingsmotor, radio, telefoon, televisie, de wapenindustrie, de computer, biotechnologie, en de media- en reclame-industrie. Het technisch-wetenschappelijk onderzoek van elektriciteit begon in de 18e eeuw, de industrialisatie (en daaruit voortvloeiende massaconsumptie) ervan zette eind 19e eeuw in. Met name dit laatste heeft zijn invloed gehad op de manier waarop mensen de wereld ervaren, maar los daarvan staat een fundamentele verandering in de beeldcultuur, de manier waarop mensen dingen vormgeven - de eerste auto zag er nog uit als een koets zonder paarden -, zelfs de manier waarop mensen met vormgeving en beelden omgaan. De reclame-industrie is hiervan het duidelijkste voorbeeld. Honderdvijftig jaar geleden kwam niemand op het idee om beelden te maken om een product aan te prijzen, die niet zozeer met het te verkopen product zelf te maken hebben, maar wel alles met de gevoelens van de potentiële klant. Men kwam ook niet op het idee om dingen te schilderen die je niet om je heen kan zien, maar daarover verderop meer.

Vormgeving in het verleden

Ooit bestond er een brede consensus over de manier waarop de dingen eruit horen te zien. De vormen van de dingen waren afkomstig uit het verleden, gebed in een traditie waarin alles (ook ornamenten) van oorsprong een betekenis had. Bij de oude Kelten was dit mysterie-inhoud en dus de essentie van hun cultuur. Zij waren in staat aan vormen en bewegingen in de natuur (het weer en de elementen) af te lezen welke soort kracht zich daarin uitdrukte, en konden dit ook vertalen in religieuze motieven. Zij inspireerden de Germanen, wiens runen de voorlopers zijn van ons alfabet. Deze runen, woordklanken, waren oorspronkelijk uitdrukking van goddelijk-magische krachten die in de elementen leefden. Het kennen (kunnen ritsen) van bepaalde runen stond ongeveer gelijk aan het kunnen (of, willen) beschikken over de krachten die ze representeerden. Deze natuurgebonden geestelijke inhouden zijn in de loop der eeuwen uit de cultuur verdwenen, om plaats te maken voor het christendom, voor de enkeling en diens relatie met God. In het reliëf op de Externsteine, hiernaast, zie je dit dramatische moment verbeeld. Het plateau met het kruistafereel staat bovenop de geknakte levensboom - alleen daarboven in de lucht is nog een teken van in vloed vanuit de geestelijke wereld.

mes met runen erop (jaartal onbekend)

Keltische munten, 200-100 v. C.

In de Renaissance, toen het ik, de menselijke geest-kiem, in het denken begon te ontwaken, vond men aansluiting met de wereld van de oude Grieken en zag men de vormgeving van gebruiksvoorwerpen ook steeds meer door deze bril, zij het wel dat men de Griekse goden meer als ideeën of zinnebeeld zag. De betekenis hiervan werd steeds meer gestandaardiseerd en verloor zo aan inhoud, waardoor het verschijnsel ‘ornament' (versiering) opdook, en daarmee de vraag in hoeverre het geoorloofd was de ‘werkelijkheid’ mooier te maken dan zij eigenlijk is. Die werkelijkheid werd inmiddels al lang niet meer als van geestelijke oorsprong ervaren. Een echte breuk met de traditie vond tenslotte plaats rond het jaar 1900, toen er abstracte kunst ontstond, en van daaruit het verschijnsel beeldend kunstenaar, de mens die probeert helemaal zelf vorm, zin en betekenis te geven aan wat hij maakt.

De massa na 1900

Rudolf Steiner gaf het jaar 1900 aan als het einde van het Kali Yuga, het duistere tijdperk dat dan ongeveer drieduizend jaar geduurd heeft. Volgens hem heeft de mensheid als geheel rond 1900 onbewust de drempel naar de geestelijke wereld overschreden. Dat wil zeggen, dat de mensheid sinds 1900 weer ontvankelijk is voor invloeden vanuit sferen waarvoor zij drieduizend jaar lang afgesloten is geweest. Dat dit ‘onbewust’ gebeurt wil zeggen, dat deze invloeden zich doen gelden via het onderbewuste, de eigen orgaanprocessen van mensen. Dit is ook het gebied waar mensen deel uitmaken van de massa. De populaire massacultuur heeft sinds 1900 inderdaad een enorme vlucht genomen. Zij volgt niet meer met vertraging de geestelijke elite, zoals voorheen, maar is voortdurend in beweging en differentieert steeds meer uit; zie bijvoorbeeld de massale ‘antikultuur’-bewegingen van hippies, punks, house etcetera. Zodra er massamedia waren (film, de krant), was er ook reclame - industriëlen lieten zich voorlichten door psychoanalitici over de drijfveren en halfbewuste gevoelens van mensen, om te weten te komen hoe ze de verkoop van hun producten konden doen stijgen. Een interessante reeks documentaires hierover kun je zien op Youtube (zoek op Edward Bernays)

Sinds 1900 is ook het esoterisch christendom (samen met allerlei min of meer verwante stromingen) weer in het openbaar verschenen. Bijna alle spirituele stromingen die nu openbaar toegankelijk zijn, zijn dat sinds begin vorige eeuw. Rudolf Steiner heeft getracht die te verbinden met de filosofie en wetenschap van zijn tijd. Het aantal mensen met ‘paranormaal’ genoemde ervaringen neemt toe, verder is er sinds ongeveer die tijd abstracte (eerst ‘gegenstandslos’, ‘objectloos’ genoemde) kunst

Reclameposter, jaren '30

Ideologie

Ook sterk in opkomst sinds 1900 is het verschijnsel ideologie. Hiermee bedoel ik een bijna fysiek gestelde idee of gedachtegoed dat door de drager ervan bekleed wordt met gevoelens, die rechtstreeks voortkomen uit de wil deze idee te verwezenlijken. Een soort kortsluiting dus tussen wil en idee. Een en ander zou te maken kunnen hebben met een bijverschijnsel dat volgens Rudolf Steiner gepaard gaat met een ‘drempelovergang’: het uiteenvallen van de zielefuncties denken, voelen en willen. Voorheen zou dit in de mensen vanzelf een gegeven eenheid zijn geweest: men dacht wat men voelde, deed wat men dacht, en herkende zichzelf in de wereld zoals die van oudsher was, met zijn door de natuur gegeven orde. Bij het uiteenvallen hiervan moest er ineens moeite gedaan worden om gedachten en gevoelens bij elkaar te krijgen, of bijvoorbeeld het gevoel dat bij een waarneming of handeling hoort. Dit heeft natuurlijk als voordeel dat gevoelens hierdoor individueel gemaakt kunnen worden - en als nadeel dat dit moeite kost. Het "ik" van de mensen moest van nu af aan actief worden om de persoonlijke integriteit te vormen, en mensen waren meestal nog niet gewend een dergelijke inspanning te leveren. Voorheen was moraliteit, ideeën over wat goed of menselijk is, min of meer een gegeven door de natuurlijke orde. Die notie verdween, zonder dat er meteen iets nieuws voor in de plaats kwam. Het kon bijna niet goed gaan.

Volgens o.a. Jesaja Ben Aharon heeft Christus tussen 1940 en 1945 gedurende de vele massamoorden in Rusland en de Holocaust opnieuw zichzelf geofferd, en dan nu in de wereld van de levenskrachten - in grote groepen mensen en dan in ieder mens afzonderlijk. Ik stel me hierbij voor dat, waar hij rond het jaar 33 'de dood' overwon, hij zich nu uiteen heeft gezet met 'het boze'. Hiermee kwam, zou je kunnen zeggen, voor de mensen de mogelijkheid vrij om het boze om te vormen, door het scheppen van individuele moraliteit.

Je kunt je afvragen hoe de situatie was vóórdat deze mogelijkheid gerealiseerd werd: een natuurlijke, morele orde was niet meer gegeven, en voor het opbouwen van een nieuwe was je helemaal op jezelf aangewezen. Wat het meest voor de hand lag, was te gaan zoeken in de ideeënsfeer. Het 'ik' als geestkiem is nog maar net tot ontwikkeling gekomen, het is pril en kwetsbaar. Gedachtevorming is het meest bewuste (en dus het minst kwetsbare) gebied waarin het 'ik' zich uitdrukken kan. Ook het denken echter is vatbaar voor illusies en invloeden vanuit met name negatieve gevoelens als angst, verdriet en onmacht. Bij het denken vormt er zich hersenzand in de epifyse, dat bij het oplossen de inhoud van de gedachte als het ware prijsgeeft. Hiertoe moet je de gedachte even loslaten om haar te kunnen waarnemen. Dat vraagt om veiligheid en de bedding van een gezonde cultuur - en die was er vaak niet. Onder invloed van allerlei angst en trauma's (eerste wereldoorlog, instortende economie) bewerkstelligt het zenuwstelsel een daaraan tegengestelde neiging: het koste wat kost willen vasthouden aan een idee.

Zo wordt misschien duidelijk hoe het heeft kunnen gebeuren dat mensen zich massaal overgaven aan het volgen van de meest destructieve ideologieën (communisme, nationaal-socialisme), en ook hoe machteloos de enkeling stond tegenover dit verschijnsel. Dit kwam echter pas later aan het licht: net vóór en tussen de wereldoorlogen is er nog enige ruimte geweest hiermee te experimenteren.

Het onpersoonlijke van de techniek veroorzaakte als tegenhanger een hoogstpersoonlijke lyriek, die echter meestal nog wel in het algemene bleef hangen (nog niet individueel geworden was). Tot voor kort werd veel 19e eeuwse kunst (vooral de bouwstijlen en vormgeving) nog gezien als absolute kitsch.

Impressionisme (1860 tot 1880)

was één van de eerste tekenen dat er iets nieuws ging gebeuren. Sommige schilders begonnen de eigen manier van waarnemen in het schilderen te betrekken. William Turner was een vroege voorloper - hij werkte al tijdens de levensdagen van Goethe met diens kleurenleer. Impressionisme kwam vooral in Frankrijk tot bloei, van (Monet, Degas, Cézanne). Zij bestreefden een zo levendig mogelijke weergave van het moment van de zintuiglijke waarneming zelf, met zijn sfeer en lichtval, en maakten uitgebreid studie van het functioneren van de eigen waarneming en zintuigapparatuur.

Na circa 1905 gebeurde plotseling alles tegelijk. Ineens waren er, naast enkele vroege expressionisten, kubisten (1907), fauvisten (1905), kunstenaarsgroepen als ‘Die Brücke’ (1905) en ‘Der blaue Reiter’ (1911), non-figuratieve kunst (officieel geregistreerd vanaf 1910), neo-impressionisten, futuristen (ca. 1917), dadaïsten (ca. 1915) en surrealisten (1919).

Men discussieerde om het hardst met elkaar, over de nieuwe kunst die zou moeten komen, om de nieuwe eeuw te gaan vormgeven, hoe dit zou dienen te gebeuren en welke idealen er hier te bestreven waren. Dit liep uiteen van allerlei utopische verwachtingen van de zich zeer snel ontwikkelende techniek (of, louter fascinatie daarmee, de futuristen), naar utopische verwachtingen van het puur natuurlijke leven (vegetarisme, nudisme), naar verwachtingen en utopieën omtrent sociale hervormingen (anarchisme, communisme), aanverwante nieuwvormingen aan esoterische bewegingen (madame Blavatsky, de zwart/grijze magiër Aleister Crowley, Rudolf Steiner, de schilder W. Kandinsky) naar de zoektocht naar de bron van de ruwe, menselijke oerwil (expressionisme, fauvisme). Het leek wel een heksenketel.

Vanaf 1910 kwam dan de volgende grote verandering, toen sommigen de figuratieve voorstelling loslieten, om direct op het doek met kleuren en vormen te schilderen; iets wat nu ‘abstract’ en toen ‘gegenstandslos’ werd genoemd - let op het verschil hiertussen! Dit is een op zoek gaan naar een directe verbeelding van ideeën en gevoelens, oftewel, naar beelden die in het scheppingsproces zelf ontstaan. In de praktijk kwam het echter erop neer, dat sinds de drempeloverschrijding voor de ziel van de schilder nu ook de eigen, van binnenuit waargenomen lichamelijkheid ‘omgeving’ was geworden en dat hij daar zijn beelden vandaan ging halen.

W, Kandinsky, landschap

Lever en nier

Hier een voorzichtige indicatie van een mogelijke verschijningsvorm van dit soort werkingen (onder voorbehoud, ik ben geen medicus of therapeut)
De parallel tussen het verschijnsel ideologie en de schilderkunst, met al zijn ‘ismen’ is opvallend. Het schilderen kun je zien als een vorm van lichaamsdenken, dat vanuit het gevoel via het handelen tot beeld wordt. Dat is altijd al zo geweest, maar met de drempeloverschrijding is de lichamelijkheid veel meer doorlaatbaar geworden voor werkingen vanuit de etherwereld, en schilderde men niet meer alleen de idee van hetgeen men buiten zich waarnam, maar tegelijk daarmee ook de manier waarop deze waarneming ge- of vervormd wordt door de eigen constitutie. Een ‘isme’ kun je zien als een bepaalde (gefixeerde) uitdrukking daarvan.

Long en gal

Kubisme bijvoorbeeld (Picasso, Braque)) stelt het sprongsgewijs en kristallijn vervo-men van het beeld als ‘thing to do’ (wat met name met het longproces en het kristalliseren van hersenzand te maken heeft), expressionisme stelt met name de uitdrukking van de werking van de spijsvertering, met werkingen vanuit de lever (plastische vervormingen) en de nieren (intense kleur- en lichtwerkingen). De gal zet onder andere ook aan tot ordening door middel van lijnen, liefst dwarsgezet. De lijn is niet immaterieel, zoals in het longproces, maar dik in de verf gezet en liefst zwart.

Odilon Redon, Ophelia

De tweede wereldoorlog

In de jaren vóór de Tweede Wereldoorlog is de spanning al sterk te voelen in allerlei Europese kunstuitingen. Ook in anti-nazi-schilderijen komt de verscheurdheid en psychische nood van het totaal verslagen Duitsland tot uiting. Bijna alle cultuurdragers moesten vluchten en enkelen pleegden zelfmoord toen de nazi's aan de macht kwamen. Die wisten op hun beurt heel goed hoe de macht van het beeld in te zetten om hun doelen te verwezenlijken. Voor het gros van de bevolking waren zíj de brengers van de moderne tijd, met hun autowegen, de radio's die ze uitdeelden onder de bevolking, de nieuwe, hyperefficiënte (dacht men), gestroomlijnde wapens en vliegtuigen die ze maakten. Zij maakten korte metten met de abstracte kunst, en brachten een vlak en zouteloos realisme (liefst op onmenselijk groot formaat), dat primair gericht was op een imponerend effect. Opmerkelijk is de beeldcultuur rond de Führer zelf. Hij maakte heel bewust gebruik van de modernste technieken en media (fotografie, radio en film) om een strak gedefinieerd beeld van zich zelf naar buiten te brengen, hierbij geholpen door onder andere Leni Riefenstahl, een briljante filmmaakster. Hij was een echt massa-idool, een superster zoals die alleen via moderne media kan ontstaan. Een verklaring voor het onbegrijpelijke fanatisme waarmee men hem volgde zou misschien kunnen zijn, dat hij niet zozeer de hartstochten manipuleerde, maar de moraliteit van mensen. Hij kreeg ze zover dat ze hun eigen, nog niet geïndividualiseerde moraliteit aan hem uitleverden, zodat de nazi's (en hun mensen) letterlijk hun eigen wezen inzetten ten behoeve van het vernietigingspotentiaal van hun leider, die zelf ook bijna letterlijk een belichaming van het ‘niets’ was.

Het had veel weg van een suïcidale roes. Het Duitse idealisme, dat geen voet aan de grond kon krijgen in de tijd waarin het materialisme mocht heersen op aarde, verkeerde precies door dit feit in zijn absolute tegendeel.

Max Beckmann, "nacht"