landkaart voor een zelforganiserende samenleving

handvatten voor sociaal kunstenaarschap

Inleiding juni 2021

Steeds meer mensen voelen de behoefte om samen en zelf stukken van hun gemeenschap te organiseren. Is het überhaupt mogelijk om, met een grotere groep mensen, effectief tot regels en besluiten te komen waar geen van de leden van je gemeenschap onoverkomenlijke bezwaren tegen heeft? Ik heb gezien dat het kan. De financiering voor de vierdaagse cursus ‘gedragen besluitvorming' , door Ingrid Busink en Jan Saal, met 8 mensen en 2 cursusleiders, was in 2x een half uur geregeld terwijl iedereen een ander bedrag betaalde, naar draagkracht, en alle kosten waren gedekt. De belofte vóór aanvang van de cursus – ‘Je betaalt wat je wilt en iedereen zal tevreden zijn' – werd volledig waargemaakt. Het verzorgen van dit soort processen vraagt om sociaal vakmanschap en het kost relatief veel tijd. Maar met de nodige handvatten en het vakmanschap om die te hanteren, is heel goed mogelijk om met normale mensen, met al hun menselijke gebreken, een bloeiende gemeenschap creëren waar individuele inbreng in hoge mate bijdraagt aan de gemeenschapsvorming.

Dit document heet een ‘landkaart', omdat er geen prefab oplossingen zijn voor het goed laten verlopen van sociale processen – elke omstandigheid is anders. Maar er zitten ‘lagen' in onze omgang met elkaar, die elk vragen om een ander soort gesprek. Wie die lagen leert onderscheiden en ermee omgaan, kan ook met grotere groepen mensen effectief gesprek voeren en besluiten nemen. Verderop laat ik zien hoe deze vijfgeleding tot stand kwam – dit is belangrijk voor een dieper begrip ervan.

Vijf soorten gesprek

Deze lagen zijn niet willekeurig waargenomen maar logisch opgebouwd vanuit een holistische kijk op het sociale organisme. Eén ander leerde ik in de opleiding 'gedragen besluitvorming', en paste ik toe in de kunstenaarscoöperatie OpenACTA. Voor meer informatie, neem contact op. Desgewenst stuur ik je een paper met meer informatie.

Veel misverstanden ontstaan doordat gesprekspartners bij de ander een verkeerde laag of soort gesprek veronderstellen. Bijvoorbeeld: Hardop nadenken is iets anders dan je plannen op tafel leggen. Wie met een werk-uitvoerder spreekt vanuit beeldvorming, het uiten van wensen of nuttige informatie, zal (terecht of onterecht) wrevel wekken.

Bovendien staan de lagen niet op zichzelf, meestal zijn er meerdere lagen actief binnen een gesprek.

•  Bijvoorbeeld: een gesprek met de leerkracht van mijn kind. In dit gesprek dien ik de beroepsmatige autonomie van de leerkracht te respecteren: hij/zij geeft les en ik niet. Op menselijk vlak echter zijn we gelijk en wil ik als ouder op die basis ook graag kunnen uitwisselen over mijn kind. Verder kan de wijze van financiering ofwel de machtsstructuur binnen de school een (mij onbekende) rol spelen binnen het gesprek. Of uit het gesprek blijkt dat dit type onderwijs niet is wat ik zocht voor mijn kind, en dat ik bij de verkeerde school zit.

Soms blijkt pas tijdens de uitvoering, dat samenwerkende partijen elk een heel ander beeld hadden bij het uit te voeren werk. Of dat bezwaren van betroffenen niet zijn meegenomen. Of je durft de vraag ‘willen wij eigenlijk wel hetzelfde?' niet meer te stellen, omdat het project al loopt. Dit kun je voorkomen door er gesprek erover te organiseren vóór de uitvoering begint.

Kennis van deze lagen kun je óók gebruiken om problemen in bestaande structuren op te sporen en eventueel op te lossen. Maar als je ze gebruikt om nieuwe projecten vorm te geven, door laag voor laag te adresseren en elk gesprek per laag de ruimte te geven en af te ronden, kun je deelnemers garanderen dat er besluiten genomen worden waar géén van hen redelijkerwijs zwaarwegende bezwaren tegen zal hebben (zie de bijlage ‘gedragen besluitvorming).

Weerstand

Er zijn een paar randvoorwaarden voor zo'n proces. Bijvoorbeeld, vanuit een negatief mensbeeld zul je nooit een zinnige omgang met anderen kunnen ontwikkelen. Ook een materialistisch mensbeeld blokkeert die: het meeste dat je als mensen aan elkaar waarneemt is immers niet-materieel van aard. Een wakker vertrouwen wordt dus gevraagd. Ook buiten de groep is er misschien weerstand: met het opkomen van dit soort nieuwe vormen van zelfbestuur zullen de oude structuren blijven bestaan, deels ook binnen de eigen gemeenschap. Niet iedereen voelt zich immers aangetrokken tot de hogere mate van eigen verantwoordelijkheid die komt kijken bij nieuwe vormen van samenleven en -werken. Ons landsbestuur zal zich erop moeten bezinnen, samen met de nieuwe deelnemers, hoe ze deze twee soorten van bestuur op elkaar af kan stemmen.

Aan jezelf werken

Het omgaan met andere mensen vraagt om een zekere mate van zelfreflectie, of bereidheid daartoe. Er is een belangrijk verschil tussen oude en nieuwe macht: de oude macht baseert zich in de grond op angst (voor verlies van inkomen, sociale status of het naakte bestaan), terwijl nieuwe structuren zich alleen kunnen vormen op basis van (een wakker) vertrouwen en interesse in andere mensen. Geen mens is vrij van angst, gebreken, weerstanden of blinde vlekken. Voordat je kunt gaan geloven in of willen werken aan sociale vernieuwing, zul je het bestaan daarvan bij jezelf moeten erkennen en willen waarnemen. De principiële bereidheid van deelnemers om te willen groeien door aan zichzelf te werken is dus een voorwaarde.

oude en nieuwe structuren door elkaar heen

De werelden van de harde juridisch/financiële macht en die van de zachte macht-door-respect staan in onze samenleving naast elkaar en lopen als water en olie door elkaar heen. Deel van het in dit stuk beoogde sociale ambacht bestaat uit het in vruchtbare interactie brengen van deze twee werelden. De oude wereld van macht houdt immers niet op te bestaan. De vraag is hoe je sociale inrichtingen en interactie zo faciliteert dat de impuls richting een waardiger manier van leven zoveel mogelijk vanuit de mensen zelf kan komen. Ons vermogen en onvermogen in dezen zal grote impact hebben op het aanzien van onze staatsvormen, onze cultuur in de toekomst, en onze evolutie.

Dit stuk is ontstaan naar aanleiding van een gezamenlijk onderzoek binnen het kernteam en de vrijplaatsen van het Rijksduurzaamheidsnetwerk. Ik ging tegenstellingen waarnemen in de principes die we verzamelden. Deze setjes van tegenstellingen bleken als polariteiten te passen bij de vijf kwaliteiten (zingeving, moraliteit, kennisvinding, sociale vernieuwing en identiteit) uit het werk van Marinus Jan Marijs, maar ook bij het werk van Jan Saal en Ingrid Busink. Ook werk van Rudolf Steiner, Jos Verhulst, Jaap v.d Wal, Frederic Laloux en Roland Kupers was een belangrijke inspiratiebron. Verder heeft mijn ervaring als kunstenaar mij als leidraad gediend.

Klik hier voor het achterliggend mensbeeld

Klik hier voor meer over de methode 'gedragen besluitvorming' zoals gegeven door Ingrid Busink